Sắc tộc là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa sắc tộc

Sắc tộc (ethnicity) là một khái niệm khoa học xã hội nhằm phân loại các nhóm người dựa trên đặc điểm văn hóa chung như ngôn ngữ, truyền thống, tín ngưỡng, lịch sử và tổ tiên. Không giống như khái niệm “chủng tộc” vốn được sử dụng với cơ sở sinh học, sắc tộc là sản phẩm của các quá trình xã hội, lịch sử và tương tác liên nhóm. Đây là một khái niệm linh hoạt và thường chịu ảnh hưởng của hoàn cảnh chính trị, ngữ cảnh lịch sử và sự tự nhận thức của nhóm người liên quan.

Khác biệt giữa sắc tộc và các yếu tố nhận dạng khác nằm ở tính biểu hiện của nó: sắc tộc thường được thể hiện qua hành vi, biểu tượng, lễ nghi và sự tự khẳng định. Một người có thể thuộc nhiều nhóm sắc tộc hoặc thay đổi sắc tộc được nhận dạng theo thời gian, tuỳ vào bối cảnh xã hội và mối quan hệ quyền lực. Ví dụ, một người gốc Việt sống ở Mỹ có thể đồng thời nhận dạng là người Việt, người châu Á và người Mỹ gốc Á, tùy theo tình huống.

Sắc tộc thường là cơ sở hình thành cảm giác “chúng ta” đối lập với “họ”, tạo ra ranh giới nhận thức giữa các nhóm. Những ranh giới này không cố định, mà thay đổi theo thời gian và có thể được củng cố hoặc phá vỡ bởi truyền thông, chính sách nhà nước hoặc biến động lịch sử.

Phân biệt giữa sắc tộc và chủng tộc

Chủng tộc (race) thường được gán dựa trên các đặc điểm hình thái dễ quan sát như màu da, cấu trúc tóc, đặc điểm khuôn mặt, trong khi sắc tộc là khái niệm trừu tượng hơn, dựa trên các yếu tố văn hóa và xã hội. Nhiều học giả hiện đại chỉ trích khái niệm chủng tộc vì thiếu cơ sở di truyền rõ ràng, nhấn mạnh rằng chủng tộc là một “cấu trúc xã hội” hơn là sự khác biệt sinh học thực sự.

Theo phân tích của Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA), các phân loại chủng tộc hiện đại không tương ứng chính xác với sự đa dạng gen. Trong khi đó, sắc tộc không nhất thiết biểu hiện qua hình thái cơ thể, mà qua cách ăn mặc, tôn giáo, ngôn ngữ và thực hành văn hóa. Điều này dẫn đến việc hai người trông giống nhau về ngoại hình có thể thuộc về hai nhóm sắc tộc hoàn toàn khác biệt.

Bảng so sánh dưới đây cho thấy sự khác biệt chính giữa hai khái niệm:

Tiêu chí	Chủng tộc	Sắc tộc
Cơ sở phân loại	Hình thái sinh học	Văn hóa - xã hội
Khả năng thay đổi	Rất hạn chế	Linh hoạt hơn
Tính chính trị	Cao, thường dùng để áp bức	Thể hiện bản sắc và cộng đồng
Ví dụ	Da trắng, da đen	Người Khmer, người Kurd, người Do Thái

Yếu tố cấu thành sắc tộc

Mỗi nhóm sắc tộc có thể được nhận diện thông qua một tập hợp các yếu tố văn hóa có tính di truyền xã hội, bao gồm ngôn ngữ, tín ngưỡng, tập quán sinh hoạt, lễ nghi và di sản lịch sử. Những yếu tố này vừa là dấu hiệu nhận dạng bên ngoài, vừa là nền tảng cho sự cố kết nội nhóm và truyền thừa qua thế hệ.

Những thành tố phổ biến tạo nên sắc tộc gồm:

• Ngôn ngữ: là biểu hiện mạnh mẽ nhất của bản sắc sắc tộc. Việc sử dụng, bảo tồn hoặc bị áp đặt thay đổi ngôn ngữ có thể làm tăng hoặc giảm sự gắn kết sắc tộc.
• Tôn giáo và tín ngưỡng: tạo ra hệ thống giá trị riêng biệt, phân biệt rõ giữa nhóm này và nhóm khác, ví dụ như người Hồi giáo Rohingya ở Myanmar.
• Phong tục tập quán: từ kiểu ăn mặc, kiến trúc nhà cửa, đến ẩm thực, lễ hội và quan niệm về gia đình.
• Lịch sử và ký ức tập thể: quá khứ chung như chiến tranh, di cư, bị đàn áp hoặc kháng chiến đều định hình sâu sắc bản sắc sắc tộc.

Các yếu tố trên không tách biệt mà thường đan xen, tác động lẫn nhau để tạo nên tính liên tục và tính độc đáo cho mỗi nhóm sắc tộc.

Sắc tộc và bản sắc xã hội

Sắc tộc là thành phần quan trọng cấu thành bản sắc xã hội của cá nhân. Nó giúp cá nhân xác định vị trí của mình trong xã hội và tạo nên cảm giác thuộc về, đồng thời ảnh hưởng đến cách người khác nhìn nhận cá nhân đó. Trong môi trường đa sắc tộc, bản sắc sắc tộc có thể trở thành yếu tố chính trị hoặc biểu tượng kháng cự, đặc biệt trong các cộng đồng thiểu số.

Bản sắc sắc tộc có thể tương tác với các yếu tố bản sắc khác như giới tính, tôn giáo, giai cấp và quốc tịch. Hiện tượng “giao điểm bản sắc” (intersectionality) cho thấy cá nhân có thể đồng thời trải nghiệm đặc quyền hoặc bị phân biệt đối xử dựa trên sự kết hợp của nhiều bản sắc. Điều này làm cho việc phân tích sắc tộc không thể tách rời khỏi các cấu trúc quyền lực xã hội rộng lớn hơn.

Nghiên cứu từ Ethnic and Racial Studies cho thấy bản sắc sắc tộc không tĩnh mà liên tục tái cấu trúc thông qua tương tác xã hội, truyền thông và chính sách công. Điều này giải thích tại sao một nhóm sắc tộc có thể biến đổi cách biểu hiện và tự nhận thức theo từng thế hệ hoặc trong các hoàn cảnh di cư.

Lịch sử hình thành và biến động

Sự hình thành của các nhóm sắc tộc không diễn ra một cách tự nhiên hay cố định, mà là kết quả của các quá trình xã hội, kinh tế và chính trị kéo dài hàng thế kỷ. Trong nhiều trường hợp, sắc tộc được củng cố từ quá trình định cư lâu dài tại một vùng lãnh thổ, kèm theo việc chia sẻ ngôn ngữ, tín ngưỡng và ký ức lịch sử tập thể. Tuy nhiên, cũng có nhiều nhóm sắc tộc hình thành từ hệ quả của chiến tranh, thuộc địa hóa hoặc di cư cưỡng bức.

Các giai đoạn chính tác động đến sự biến động sắc tộc có thể bao gồm:

1. Chinh phục hoặc thực dân hóa: Ví dụ, đế quốc Ottoman hay thực dân Anh đã cấu trúc lại bản đồ sắc tộc nhiều vùng lãnh thổ.
2. Di cư quy mô lớn: Các làn sóng di dân do chiến tranh, khủng hoảng kinh tế hoặc thiên tai có thể tạo ra cộng đồng sắc tộc mới tại vùng đất khác.
3. Tái cấu trúc quốc gia: Quá trình dựng nước hoặc tái phân định biên giới có thể gây thay đổi nhận diện sắc tộc (như ở vùng Balkan).

Sắc tộc cũng là một thực thể linh hoạt. Qua thời gian, ranh giới giữa các nhóm có thể mờ đi thông qua hôn nhân xen lẫn, hội nhập văn hóa hoặc áp lực đồng hóa. Mặt khác, trong một số hoàn cảnh chính trị, các ranh giới sắc tộc có thể bị làm sắc nét lại để phục vụ lợi ích chính trị hoặc lợi ích nhóm.

Sắc tộc trong điều tra dân số và chính sách

Trong nhiều quốc gia, sắc tộc là một tiêu chí quan trọng trong điều tra dân số và hoạch định chính sách công. Việc thu thập thông tin về sắc tộc cho phép chính phủ đánh giá sự bất bình đẳng về kinh tế, giáo dục, y tế hoặc đại diện chính trị giữa các nhóm dân cư. Tuy nhiên, việc phân loại sắc tộc cũng gây tranh luận do các rủi ro gắn nhãn hoặc sử dụng sai mục đích chính trị.

Ví dụ, trong điều tra dân số Hoa Kỳ, người dân được yêu cầu tự khai báo sắc tộc dựa trên các danh mục như: người gốc Mỹ Latin, người da đen gốc Phi, người gốc Á, người da trắng không gốc Tây Ban Nha,... (xem chi tiết tại U.S. Census Bureau). Trong khi đó, tại Pháp, chính phủ không cho phép ghi nhận sắc tộc trong điều tra dân số vì nguyên tắc “bình đẳng công dân tuyệt đối”.

Một số mục tiêu chính khi đưa sắc tộc vào chính sách công:

• Xác định bất bình đẳng xã hội có tính hệ thống
• Thiết kế chương trình hỗ trợ cộng đồng thiểu số
• Phân bổ ngân sách giáo dục và y tế theo nhu cầu
• Thúc đẩy chính sách đa dạng hóa trong tuyển dụng và đào tạo

Bảng sau thể hiện một số ví dụ về chính sách công có liên quan đến sắc tộc:

Quốc gia	Chính sách	Mục tiêu
Canada	Employment Equity Act	Thúc đẩy cơ hội bình đẳng cho các nhóm thiểu số
Nam Phi	Black Economic Empowerment (BEE)	Khắc phục hậu quả phân biệt chủng tộc thời Apartheid
Úc	Indigenous Advancement Strategy	Hỗ trợ cộng đồng bản địa thổ dân

Xung đột và đoàn kết sắc tộc

Sắc tộc vừa có thể là nguồn sức mạnh cộng đồng, vừa là tác nhân dẫn đến chia rẽ xã hội. Trong nhiều trường hợp, xung đột sắc tộc xảy ra khi một nhóm cảm thấy bị thiệt thòi trong phân phối quyền lực, tài nguyên hoặc bị kỳ thị văn hóa. Các xung đột này có thể bùng nổ thành bạo lực, diệt chủng hoặc ly khai nếu không được kiểm soát bằng các cơ chế chính trị hiệu quả.

Ngược lại, khi được công nhận và tôn trọng, bản sắc sắc tộc có thể là nguồn động lực cho sự đoàn kết, giao lưu liên văn hóa và phát triển cộng đồng bền vững. Những mô hình xã hội đa sắc tộc thành công thường có các yếu tố sau:

• Thừa nhận chính thức quyền tồn tại của các nhóm sắc tộc
• Có cơ chế chính trị đại diện công bằng
• Khuyến khích đối thoại và hòa giải
• Giáo dục liên văn hóa và truyền thông không định kiến

Điển hình là mô hình liên bang đa sắc tộc của Thụy Sĩ, hay chính sách đa văn hóa (multiculturalism) tại Canada, nơi các nhóm sắc tộc vừa bảo tồn được bản sắc, vừa tham gia đầy đủ vào đời sống xã hội.

Sắc tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa

Toàn cầu hóa làm tăng tốc độ di cư, tương tác văn hóa và giao thoa xã hội, dẫn đến sự biến đổi mạnh mẽ trong cách nhận diện và biểu hiện sắc tộc. Nhiều cá nhân ngày nay có bản sắc sắc tộc đa tầng (multi-layered identity), tức là họ đồng thời thuộc nhiều truyền thống văn hóa khác nhau hoặc cảm nhận bản thân như một phần của nhiều cộng đồng.

Sự xuất hiện của khái niệm “sắc tộc biểu diễn” (ethnic performance) phản ánh thực tế rằng sắc tộc không chỉ là điều người ta “có”, mà còn là điều người ta “làm” — biểu đạt qua hành vi, ngôn ngữ và lựa chọn văn hóa trong những hoàn cảnh xã hội cụ thể. Ví dụ, một người Mỹ gốc Hoa có thể thể hiện bản sắc Hoa mạnh hơn vào dịp Tết Nguyên Đán, nhưng lại hội nhập hoàn toàn vào văn hóa Mỹ trong đời sống thường ngày.

Các khái niệm nghiên cứu sắc tộc hiện đại:

1. Hybrid Identity: bản sắc lai văn hóa
2. Transnationalism: bản sắc vượt biên giới quốc gia
3. Cosmopolitan Ethnicity: sắc tộc toàn cầu, không gắn với quốc gia cụ thể

Những thay đổi này đặt ra thách thức trong hoạch định chính sách, nhưng cũng mở ra cơ hội để xây dựng xã hội cởi mở và linh hoạt hơn đối với sự đa dạng sắc tộc.

Tiếp cận nghiên cứu sắc tộc trong khoa học xã hội

Sắc tộc là chủ đề nghiên cứu trọng yếu trong các ngành nhân học, xã hội học, chính trị học và tâm lý học xã hội. Các cách tiếp cận học thuật phản ánh sự đa chiều của hiện tượng này, từ góc nhìn cấu trúc đến hành vi cá nhân. Ba trường phái lý thuyết chính gồm:

• Thiết yếu (Essentialist): sắc tộc là bản chất cố định, truyền thống lâu đời
• Xây dựng xã hội (Constructivist): sắc tộc là sản phẩm của tương tác và định nghĩa xã hội
• Công cụ chính trị (Instrumentalist): sắc tộc là công cụ do các nhóm sử dụng để đạt lợi ích

Về phương pháp, nghiên cứu sắc tộc có thể sử dụng:

• Khảo sát dân tộc học (ethnography) tại cộng đồng địa phương
• Phân tích diễn ngôn (discourse analysis) trong truyền thông và chính sách
• Phân tích định lượng dữ liệu điều tra xã hội học

Các tạp chí khoa học chuyên sâu về chủ đề này có thể kể đến Ethnicities Journal (SAGE) hoặc Ethnic and Racial Studies.

Kết luận

Sắc tộc là một khái niệm động và có vai trò sâu sắc trong việc hình thành bản sắc xã hội, thiết kế chính sách công, và duy trì sự đa dạng văn hóa của nhân loại. Hiểu sắc tộc không chỉ giúp phân tích xung đột và bất bình đẳng, mà còn là nền tảng để xây dựng xã hội bao dung và phát triển bền vững.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, bản sắc sắc tộc càng trở nên đa dạng, linh hoạt và giao thoa. Việc nghiên cứu sắc tộc cần tiếp cận từ nhiều chiều kích học thuật, kết hợp cả lý thuyết, thực nghiệm và phân tích chính sách để phản ánh đúng tính phức hợp của hiện tượng này trong thế giới đương đại.